Polonia czy emigracja?

Zgodnie ze słownikiem języka polskiego PWN termin Polonia odnosi się do „Polaków mieszkających na stałe za granicą”, podczas gdy emigracją określa się „wyjazd z ojczystego kraju do innego państwa w celu osiedlenia się tam”, „stały lub okresowy pobyt w innym państwie” oraz „ogół emigrantów mieszkających w jakimś kraju”[1].

Wyraz Polonia ma o jednak wiele dłuższą etymologię – można go spotkać już w Kronice Galla Anonima (XI/XII wiek), gdzie funkcjonował jako nazwa państwa polskiego[2]. W czasach, gdy Polska zniknęła z mapy Europy za sprawą rozbiorów termin ten obejmował swym znaczeniem osoby o polskim pochodzeniu – w tym także do polskich mniejszości narodowe zamieszkujące kraje ościenne w stosunku do byłej Rzeczypospolitej[3]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości termin Polonia zaczął być rozumiany jako „Polacy z zagranicy”[4], co może skutkować nieporozumieniami oraz nieprecyzyjnością podczas przeprowadzania badań nad życiem Polaków i osób polskiego pochodzenia za granicą.

W studiach nad Polonią i emigracją można spotkać wiele kryteriów, wedle których charakteryzuje się społeczność polską poza granicami kraju. Do najczęściej spotykanych należą czasowość i świadomość więzi z Polską, płeć, wiek, wykształcenie, cel wyjazdu, rodzaj podejmowanej za granicą aktywności (pracy/nauki). Autorka pracy uważa, że zarówno pierwsze, jak i drugie kryterium można uznać za najbardziej pomocne w celu charakterystyki omawianych w tym podrozdziale pojęć.

Pod względem czasowości społeczność polonijna to grupa, która zdecydowała się na stały bądź długoterminowy wyjazd za granicę, emigracja z kolei zazwyczaj ma charakter okresowy – osoba wyjeżdżająca utrzymuje, że zamierza wracać do Polski, na przykład za kilka miesięcy lub lat. Osoby, które decydują się na krótkoterminowy pobyt za granicą najczęściej wyjeżdżają same (bez rodzin). Fakt założenia rodziny za granicą lub decyzja o wyjeździe całą rodziną z Polski niewątpliwie świadczy o długoterminowych planach pobytu w kraju docelowym, dlatego też w przypadku takich osób termin Polonia wydaje się słuszny, nawet jeśli ich pobyt poza Polską rozpoczął się niedawno. Decyzje o charakterze stałym lub czasowym osiedlenia za granicą podlegają zmianom również w trakcie wyjazdu, dlatego wydaje się słusznym, aby osoby, które decydują się na pobyt stały podczas pobytu w kraju przyjmującym również zaliczyć do społeczności polonijnej. Odkąd taka decyzja zapada z ich strony zmienia się bowiem ich stosunek do kraju osiedlenia (lojalność państwowa), jak i do kraju rodzimego (postawa wobec więzi z ojczyzną).

Kolejne istotne kryterium stosowane w studiach nad emigracją i Polonią to świadomość więzi z Polską. Łepkowski[5] wyróżnia pod tym względem trzy grupy:

1. emigracja: emigranci z Polski, polscy emigranci, Polacy z zagranicy;
2. Polonia: osoby o „zrównoważonej” świadomości narodowej
   (na przykład Polak-Anglik, Polak-Francuz, polski Anglik), dzieci/wnuki Polaków
   z zagranicy, osoby polskiego pochodzenia – np. Irlandczyk polskiego pochodzenia;
3. Osoby polskiego pochodzenia: osoby o częściowym polskim pochodzeniu
   (na przykład dziecko lub wnuk małżeństwa mieszanego).

Ze względu na różnice wśród społeczności polskiej za granicą wyznacznik ten nie odnosi się w jednakowym stopniu do wszystkich jej członków[6]. Świadomość więzi z krajem rodzimym jest kryterium złożonym, zależnym od wielu czynników, jak na przykład: długość pobytu za granicą, miejsce urodzenia, pokolenie polonijne, miejsce osiedlenia, powód osiedlenia poza granicami Polski[7]. Z tego względu w niniejszej pracy termin Polonia jest traktowany szeroko – odnosi się zarówno do osób, które urodziły się w Polsce, a w pewnym wieku wyemigrowały za granicę, jak i do tych urodzonych już poza Polską, a mających polskie korzenie i czujących więź z polską kulturą. W niniejszym tekście Polonią określa się zatem „ogół ludzi, którzy bez względu na kraj urodzenia i stopień znajomości języka zachowali tradycje polskiego pochodzenia; przejawiają zainteresowanie polską kulturą i zrozumienie dla polskich interesów narodowych”[8].

Warto również zauważyć zróżnicowanie Polonii i emigracji pod względem polityczno-geograficznym. Jak słusznie zauważa Paluch[9], ciężko byłoby zająć się badaniem społeczności polonijnej i emigracyjnej „w ogóle” – traktując ją jako jednorodną grupę. Studia dotyczą zazwyczaj konkretnych zbiorowości Polaków, którzy zamieszkują dane państwo czy region świata. Można wówczas wyróżnić, jak w niniejszej pracy, na przykład Polonię brytyjską, amerykańską, kanadyjską, irlandzką czy francuską, podkreślając jednocześnie interferencje konkretnej kultury obcej na życie tejże społeczności[10].

Niniejszy tekst jest tłumaczeniem fragmentu artykułu The Changing Nature of the Polish Community in Great Britain and Ireland: Past and Present Motivation to Emigrate (Ewolucja polskiej społeczności w Wielkiej Brytanii i Irlandii: dawne i współczesne przyczyny emigracji – Agnieszka Pędrak) opublikowanego w Roczniku Towarzystwa Irlandzko-Polskiego (tom III, 2016). Cały artykuł (w języku angielskim) do pobrania TUTAJ.

Literatura:

[1] Polonia, emigracja [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], http://sjp.pwn.pl/sjp/Polonia;2572043, http://sjp.pwn.pl/sjp/;2457214 [dostęp: 15.05.2015].

[2] E. Sękowska, Język emigracji polskiej w świecie, Kraków 2010, s. 17.

[3] Ibidem.

[4] Ibidem.

[5] Op. cit., s. 18-19 [za:] T. Łepkowski, Emigrant i członek Polonii (wokół pojęć i kategorii) [w:] C. Bobińska, Mechanizmy polskich migracji zarobkowych, Warszawa 1976, s. 158-176.

[6] E. Sękowska, Język emigracji polskiej…, op.cit., s. 17.

[7] Zob. Postawy wobec kultury rodzimej i kultury kraju pobytu.

[8] S. Dubisz, Język polski poza granicami etnicznymi [w:] „Polonicum” 2007, nr 4, s. 10; por. A. K. Paluch, Inkluzywne i ekskluzywne rozumienie terminu „Polonia”; M. Kiełczewska-Zaleska, D. Licińska, Rozmieszczenie Polonii [w:] H. Kubiak, A. Pilch (red.), Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, Wrocław 1976, s. 50-59, 263-281.

[9] A. K. Paluch, Inkluzywne…, op. cit., s. 52.

[10] E. Sękowska, Język emigracji…, op. cit., s. 26-27.